Autor: Tomasz Lubiatowski, Białobłockie Historie (https://www.facebook.com/Bia%C5%82ob%C5%82ockie-Historie-104273721820875)
Bogurscy, Żerońscy czy Raczyńscy to jeszcze nie wszyscy wspominani w źródłach posiadacze Kruszyna Krajeńskiego. Jeden z następnych pojawił się w „Potopie” Sienkiewicza…
W 1647 roku Zygmunt Raczyński sprzedał Kruszynek wojewodzie Zygmuntowi Grudzińskiemu. Także on piastował liczne urzędy – nie tylko wojewody (m.in. kaliskiego, inowrocławskiego i międzyrzeckiego), ale też kasztelana i posła na sejm. Sławę zyskał dzięki ogromnemu bogactwu. Był właścicielem 114 wsi i 6 miast oraz części 21 wsi i 3 miast. Tak więc kolejna znana i wpływowa postać mająca w posiadaniu dzisiejszy Kruszyn Krajeński. Grudzińscy posługiwali się herbem Grzymała. Po śmierci Zygmunta Kruszynek przeszedł na własności jego syna, Andrzeja Karola. Podobnie jak ojciec, Andrzej pełnił urząd wojewody (kaliskiego i poznańskiego), ale był też starostą, posłem oraz pułkownikiem i kapitanem gwardii królewskiej. W czasie potopu szwedzkiego poddał pod Ujściem wojska wielkopolskie. Bardzo szybko znów stanął po stronie króla Jana Kazimierza i stoczył zwycięską bitwę pod Lubrzem. Grudziński był nawet wymieniany przez Henryka Sienkiewicza w „Potopie”, ale głównie w kontekście zdrady pod Ujściem. Nie miał najlepszych stosunków z bydgoskimi mieszczanami i szlachtą, a to przez walkę o przywileje dla swojego Czerska – gospodarczej konkurencji. Do końca życia był aktywnym politykiem i fundatorem kościołów. Kruszynek sprzedał w roku 1661.
Aktywność Dorpowskich w okolicznych miastach i wsiach pokazuje, że ród ten, mimo że szerzej nieznany, był jednym z najważniejszych w regionie. Z dwóch linii nas interesują Dorpowscy herbu Junosza (z Krowiczyna). Posiadali liczne majątki ziemskie w Prusach Królewskich i Wielkopolsce. Można tu wymienić Strzelce, Ostaszewo, Sitno, Ostrowite, Jerzewo czy Ostromecko. Tę ostatnią wieś pozyskano dzięki małżeństwu Jana Dorpowskiego z Jadwigą Ostromęcką. Ostromecko było własnością rodu przez ponad sto lat, a po Ostromęckich Dorpowscy odziedziczyli także ziemie w Inflantach. Rodzina Dorpowskich zasłynęła fundowaniem kościołów i szpitali dla ubogich, m.in. właśnie w Ostromecku. Dorpowscy byli także dobrodziejami wielu klasztorów. Niektórzy zostali pochowani w bydgoskim kościele bernardynów. Najbardziej znaną postacią z tej linii był ks. Jerzy Aleksander Dorpowski – kanonik kapituły chełmińskiej, poseł i sekretarz królewski.
Jeden z członków rodu, Jakub Teofil, poniósł dotkliwe straty w wyniku wojny ze Szwecją – zrujnowano jego dobra rulewskie (od Rulewa – powiat świecki). Właśnie z tą postacią wiąże się przeszłość Kruszyna Krajeńskiego. W 1661 roku Jakub Dorpowski nabył wieś od wojewody poznańskiego Andrzeja Grudzińskiego. W tym samym roku zanotowano, że Dorpowski z Kruszyna spławiał Wisłą drewno. Wśród korzystających z tej drogi wodnej dwa lata później Jakub Dorpowski pojawił się w dokumentach jako właściciel Kruszynka. Zresztą jeszcze krótko przed sprzedażą dóbr jezuitom, w 1682 roku, Dorpowski był tytułowany w księgach grodzkich jako „dziedzic wsi Kruszynek”. Niejednokrotnie spotykałem się z określeniem, że Kruszynek był wsią „rycerską” bądź „szlachecką”. Mogło to oznaczać tylko posiadanie, ale skoro Dorpowski tak chętnie się do Kruszynka przyznawał, można przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że jego rodzina faktycznie tu mieszkała…
Tym samym to na razie koniec przygody z Kruszynem Krajeńskim i losami związanych z nim rodów. Mówię „na razie” z nadzieją, że jeszcze uda się coś znaleźć…
Za wszelką pomoc dziękuję Panu Profesorowi Tadeuszowi Garczyńskiemu.
Herb Grzymała: Bastian/Wikipedia.
Herb Junosza: Tadeusz Gajl/Wikipedia.
Zestawienie: Białobłockie Historie.
Źródła:
Biskup M. (red.), Historia Bydgoszczy, T. I, Warszawa-Poznań 1991.
Błażejewski S., Kutta J., Romaniuk M., Bydgoski Słownik Biograficzny., T. IV-V, Bydgoszcz 1998.
Boniecki A., Herbarz Polski, T. 1, Warszawa 1899.
Garczyński T., Dorpowscy w Prusach Królewskich i Wielkopolsce. Studium genealogiczne, Toruń 2012.
Gąsiorowski A., Topolski J. (red.), Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa-Poznań 1981.
Grzebień L., Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, Kraków 2004.
Kabaciński R., Udział Bydgoszczy w spławie wiślanym i pośrednictwie w handlu z Gdańskiem w latach 1588-1595 i 1660-1670, Prace Komisji Historii XI, Warszawa-Poznań 1975.
Kokowski M., Szkic historii granic Krajny (wybrane zagadnienia), Kraków 2013.
Krzepela J., Rody ziemiańskie XV i XVI wieku zestawione według dzielnic, w których były osiedlone, Kraków 1930.
Niesiecki K., Herbarz polski Kaspra Niesieckiego powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Lipsk 1839-1845.
Topolski J., Dzieje Poznania, T. 1, Warszawa-Poznań 1988.
Poznaj Raczyńskich, Poznań 2010.
Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV-XX wieku, Kórnik-Poznań 2004.