Autor: Tomasz Lubiatowski, Białobłockie Historie (https://www.facebook.com/Bia%C5%82ob%C5%82ockie-Historie-104273721820875)
Badanie historii Kruszyna Krajeńskiego nie jest łatwe. Wieś występowała w przeszłości pod nazwami Kruszynek (Krusinek), Kruszyn Mały (Krusin/Krusinko Minor/Minori) lub po prostu Kruszyn. Później pojawiała się jako Kruszyn Polski i Niemiecki. W dodatku nie jest to jedyny Kruszyn w okolicy, co sprawiało problemy wielu historykom regionu. Mimo to udało się ustalić jego szlacheckich właścicieli.
Na początek XVII-wieczne księgi nakielskie i zapis z 1624 roku. Mowa tam o wydzierżawieniu połowy wsi Krusinko przez Piotra Bogurskiego cześnikowi Piotrowi Żerońskiemu. O Bogurskim nie wiadomo zbyt wiele. Przypuszczam, że wywodził się z rodu posługującego się herbem Ogończyk lub z zamożnej bydgoskiej szlachty włoskiego pochodzenia. Dużo więcej można powiedzieć o nabywcy, Piotrze Żerońskim (Żeromskim) herbu Pobóg. Właściwie należy zacząć od jego ojca, bo Marcin Żeroński był szlachcicem bardzo zamożnym i wpływowym, posłował na sejmie walnym. Piotr także nie stronił od polityki i życia publicznego. Wśród licznych stanowisk, jakie piastował, można wymienić urząd sekretarza i dyplomaty królewskiego, starosty bydgoskiego, cześnika, kuchmistrza czy regenta Zygmunta Wazy. Swoją pozycję zawdzięczał nie tylko zaufaniu monarchy, ale też wykształceniu (studiował m.in. w Rzymie). Posyłany był przez króla w różne kierunki – od Anglii po Turcję. Uczestniczył także w sejmie koronacyjnym Władysława IV. W dziejach Bydgoszczy zapisał się jako starosta i dobroczyńca kolegium jezuitów. Wypada wspomnieć, że właściciel Kruszynka był miłośnikiem sztuki. Sprowadził do Polski obraz Petera Paula Rubensa „Zdjęcie z krzyża”.
Następnie, w 1645 roku, wieś dzierżawili Jerzy Deręgowski i Anna Dzierżanowska. Oba rody nie doczekały się opracowania, stąd trudno o szczegółowe informacje na ich temat. Co do Deręgowskiego musiałbym zgadywać, z której linii się wywodził. Przodkowie Dzierżanowskiej posługiwali się herbem Gozdawa lub Grzymała (raczej tym drugim). Z pewnością roli Deręgowskich i Dzierżanowskich w życiu polityczny nie można przyrównywać do osiągnięć Żerońskich czy kolejnego dzierżawcy Kruszynka, więc przejdźmy dalej. Tym kolejnym był Zygmunt Raczyński herbu Nałęcz – sędzia grodzki nakielski, starosta jasieniecki i poseł na sejm. O jego zasługach najlepiej świadczy grobowiec w poznańskiej katedrze, który pierwotnie zajmował godne miejsce w bydgoskim kościele bernardynów. Nie może to dziwić, skoro za życia wspomagał klasztor i w tym samym kościele ufundował ołtarz. Do znanych postaci rodu należą też jego potomkowie. Syn Michał Kazimierz był posłem i wojewodą poznańskim i kaliskim. Prawnuk Kazimierz Jan Nepomucen rozsławiał – nie zawsze chlubnie – Raczyńskich jako generał wojska polskiego, marszałek nadworny koronny, pisarz wielki koronny i starosta generalny Wielkopolski. Był uczestnikiem konfederacji targowickiej i agentem Imperium Rosyjskiego. Postać, delikatnie mówiąc, kontrowersyjna. Wyrachowany konformista, kawaler zarówno Orderu Orła Białego, pruskiego Orderu Orła Czarnego jak i rosyjskiego Orderu św. Aleksandra Newskiego. Raczyńscy to jeden ze znaczniejszych rodów Wielkopolski, odgrywający nierzadko ważną rolę w historii Królestwa. Można by pisać o nich jeszcze bardzo dużo. Kruszynek mieli krótko, sprzedali go w 1647 roku. O nabywcy i kolejnych rodach przeczytacie w następnej części…
Herb Nałęcz: Tadeusz Gajl/Wikipedia.
Herb Pobóg: Voytek S/Wikipedia.
Eepitafium: Radomil/Wikipedia.
Zestawienie: Białobłockie Historie.
Źródła:
Biskup M. (red.), Historia Bydgoszczy, T. I, Warszawa-Poznań 1991.
Błażejewski S., Kutta J., Romaniuk M., Bydgoski Słownik Biograficzny., T. IV-V, Bydgoszcz 1998.
Boniecki A., Herbarz Polski, T. 1, Warszawa 1899.
Garczyński T., Dorpowscy w Prusach Królewskich i Wielkopolsce. Studium genealogiczne, Toruń 2012.
Gąsiorowski A., Topolski J. (red.), Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa-Poznań 1981.
Grzebień L., Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, Kraków 2004.
Kabaciński R., Udział Bydgoszczy w spławie wiślanym i pośrednictwie w handlu z Gdańskiem w latach 1588-1595 i 1660-1670, Prace Komisji Historii XI, Warszawa-Poznań 1975.
Kokowski M., Szkic historii granic Krajny (wybrane zagadnienia), Kraków 2013.
Krzepela J., Rody ziemiańskie XV i XVI wieku zestawione według dzielnic, w których były osiedlone, Kraków 1930.
Niesiecki K., Herbarz polski Kaspra Niesieckiego powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Lipsk 1839-1845.
Topolski J., Dzieje Poznania, T. 1, Warszawa-Poznań 1988.
Poznaj Raczyńskich, Poznań 2010.
Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV-XX wieku, Kórnik-Poznań 2004.